ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ

Εισαγωγή

Το ξύλο των δασικών δένδρων αποτέλεσε πρωταρχικό και κυρίαρχο υλικό στην ιστορική διαδρομή του ανθρώπου από την αρχή της εμφάνισης του. Η χρήση του ξύλου υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του πρωτόγονου ανθρώπου. Το χρησιμοποίησε για να ανάψει φωτιά και να φτιάξει τις πρώτες σχεδίες και ναυπηγικές κατασκευές. Οι Αιγύπτιοι ήταν ίσως οι πρώτοι που έφτιαξαν μεγάλα ξύλινα πλοία. Ξύλινα έλκηθρα για τη μεταφορά μεγάλων φορτίων κατασκευάστηκαν πριν το 7000 π.Χ. Το αλέτρι δημιουργήθηκε στη Μέση Ανατολή για πρώτη φορά το 300 π.Χ., ενώ οι Σουμέριοι ήταν αυτοί που έφτιαξαν τον τροχό του αγγειοπλάστη. Η τέχνη της επένδυσης με λεπτά φύλλα ξύλου (καπλαμάδες) είναι γνωστή από το 3000 π.Χ. και η δημιουργία ξύλινων δαπέδων άρχισε από τα αρχαία ακόμη χρόνια. Οι Σκανδιναβοί ήταν οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν το ξύλο για εσωτερικές επενδύσεις. Στην αρχαιότητα, παραδείγματα χρησιμοποίησης του ξύλου, που αναφέρονται στο χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία και σε κατακόρυφες συνδέσεις των κιόνων του Παρθενώνα, δείχνονται στην Εικόνα 1.

ΑΒΓ

Εικόνα 1 Α: Αναπαράσταση χρυσελεφάντινου αγάλματος του Δία με τον θρόνο κατασκευασμένο από χρυσό, ξύλο εβένου και ελεφαντόδοντο, πολύτιμους λίθους και ένθετα γυάλινα κοσμήματα. Β: Πόλοι και εμπόλια του Μουσείου Ακρόπολης για εξασφάλιση της μη κατακόρυφης μετατόπισης των σφονδύλων των κιόνων του Παρθενώνα από τον άξονά τους, κατασκευασμένα πιθανώς από ξύλο αρκεύθου, κυπαρισσιού ή αγριελιάς. Γ: Ξύλινος πόλος και εμπόλια κατασκευασμένα από αγριελιά (Κακαράς, 2012).

Σήμερα, παρά τον ανταγωνισμό του από άλλα υλικά, όπως μέταλλα, πλαστικά, τσιμέντο, κ.α. εξακολουθεί να αποτελεί μοναδική και πολύτιμη πρώτη ύλη για τον άνθρωπο. Η αξία του διατηρείται και μεγαλώνει σταθερά με τη χρησιμοποίηση του στην παραγωγή νέων προϊόντων για την ικανοποίηση των ολοένα και αυξανόμενων αναγκών του ανθρώπου (Tsoumis, 1991). Αυτό γίνεται φανερό από τη συνεχή αύξηση της κατανάλωσης και των χρήσεών του και σε εθνική και σε παγκόσμια κλίμακα.

Μεταξύ του 10ου και 18ου αιώνα το ξύλο ήταν το επικρατέστερο υλικό. Χρησιμοποιήθηκε στην οικοδομική τέχνη, για εργαλεία, μηχανήματα, ανεμόμυλους, νερόμυλους, κάρα, παπούτσια, κρεβάτια, βαρέλια κ.λπ. Η ανακάλυψη του χαρτιού και της τυπογραφίας άλλαξε ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας (Nair, 1998).

Το ξύλο έχει πολλά πλεονεκτήματα ως υλικό αλλά και μειονεκτήματα τα οποία συνοπτικά μπορούν να περιγραφούν ως εξής:

Πλεονεκτήματα

- Κατεργάζεται εύκολα.

- Είναι ανανεώσιμο υλικό και υπάρχει παντού.

- Υπερέχει αισθητικά (έχει ποικιλία χρωμάτων, υφής και σχεδίασης).

- Έχει μεγάλη μηχανική αντοχή σε σχέση με το βάρος του.

- Είναι μονωτικό (ακουστικά, ηχητικά, θερμικά).

- Είναι κύρια πηγή κυτταρίνης.

- Δεν ρυπαίνει το περιβάλλον και είναι σχετικά φθηνό.

Μειονεκτήματα

- Είναι υγροσκοπικό υλικό και οι διαστάσεις του μεταβάλλονται με την πρόσληψη ή απώλεια υγρασίας.

- Είναι ανισότροπο υλικό και παρουσιάζει μεταβλητότητα δομής και ιδιοτήτων.

- Προσβάλλεται από μικροοργανισμούς (αλλοιώνεται, σαπίζει).

- Καίγεται σχετικά εύκολα.

- Η παραγωγή του επηρεάζεται από το περιβάλλον και την κληρονομικότητα.

Στη χώρα μας τα κυριότερα εγχώρια είδη ξύλου που χρησιμοποιούνται σε διάφορα προϊόντα και κατασκευές κατά σειρά σπουδαιότητας από άποψη παραγωγής και οικονομικής σημασίας και κατά κατηγορία είναι για τα κωνοφόρα η πεύκη (μαύρη, δασική, λευκόδερμη, χαλέπιος, τραχεία, κ.α.), η ελάτη, η ερυθρελάτη και για τα πλατύφυλλα η οξιά, η δρυς, η λεύκη και η καστανιά (Εικ. 2, Εικ. 3). Μικρότερες ποσότητες ξύλου παράγουν από τα κωνοφόρα το κυπαρίσσι, η άρκευθος και ο ίταμος και από τα πλατύφυλλα η καρυδιά, το πλατάνι, η φτελιά, το σφενδάμι, η σημύδα, η φιλύρα, η κλήθρα, ο γαύρος, η φουντουκιά, η σορβιά, η οστριά, η ελιά, η ιπποκαστανιά, η ακακία, η μουριά, ο ευκάλυπτος, η ιτιά, τα αείφυλλα πλατύφυλλα κ.ά.

ΑΒ

Εικόνα 2 Παραγωγικά σε ξύλο φυσικά δάση ελάτης (Α) και οξιάς (Β) στην Ελλάδα.

Α Β

Εικόνα ٣ Τεχνητή φυτεία ευκαλύπτου (Α) στη Βραζιλία (Wimmer, 2015) και λεύκης στην Ελλάδα (KAΠΕ, 2014) για παραγωγή στρογγύλης ξυλείας και ξύλου θρυμματισμού.

Εκτός όμως από τα εγχώρια είδη ξύλου, στη χώρα μας εισάγονται και ξενικά είδη σε στρόγγυλη μορφή ή σε πριστή ξυλεία τα οποία κατεργάζονται παραπέρα για την παραγωγή διαφόρων προϊόντων ξύλου. Οι εισαγωγές αυτές περιλαμβάνουν είδη δρυός, οξιάς, λεύκης, ακακίας, πεύκης, ερυθρελάτης, ελάτης, ψευδοτσούγκας, λάρικας, κ.ά από την Ευρώπη και τη Β. Αμερική και πολλά πλατύφυλλα τροπικά ξύλα (Teak, Zebrano, Amazakoue, Palissander, Padouk, Bulinga, Afzelia, Iroko, Afara, Ako, Difou, Ramin, Framire, Kosipo, Makore, Tiama, Sapele, Sipo, Bete, Balsa, Canarium, Okoume, Obeche, Acajou, Seraya, Lauan, Bilinga, Meranti, Dibetou, Niagon, Abura, κ.α.). Μεγάλες ποσότητες ξύλου εισάγονται επίσης με τη μορφή ξυλοπολτού για παραγωγή χαρτιού (Βουλγαρίδης, 2000).

Το ποσοστό βιομηχανικής ξυλείας από τη συνολική εγχώρια παραγωγή (από δημόσια και μη δημόσια δάση) των περίπου 3.000.000 κ.μ. ετησίως, είναι πολύ μικρό (περίπου το 1/3), ενώ το υπόλοιπο είναι καυσόξυλο. Οι ανάγκες της χώρας μας σε βιομηχανική ξυλεία είναι πολύ μεγαλύτερες και χρειάζονται περίπου άλλα 2.000.000 κ.μ. και παραπάνω σε ξύλο και προϊόντα ξύλου κάθε χρόνο ώστε αυτές οι ανάγκες να καλυφθούν. Παγκοσμίως, η ετήσια παραγωγή ξύλου από τα δάση της γης για την ικανοποίηση των αναγκών του ανθρώπου προσεγγίζει τα 4 δισεκατομμύρια κ.μ. (Εικ. 4), ενώ οι προβλέψεις δείχνουν ότι η κατανάλωση ξύλου αυξάνεται συνεχώς (Parikka, 2004), τα φυσικά δάση δεν μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες σε ξύλο λόγω του συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού και ένα σημαντικό ποσοστό καλύπτεται από φυτείες ταχυαυξών δασοπονικών ειδών (Σχ. 1) (Βουλγαρίδης, 2000; Wimmer, 2015). Η σημασία των δασικών φυτειών και οι προοπτικές τους στην παραγωγή βιομηχανικής ξυλείας σε παγκόσμιο επίπεδο, σύμφωνα με τρία σενάρια, δείχνεται στο Σχ. 2 (Whiteman & Brown 1999; FAO 2001).

Εικόνα ٤ Ετήσια κατανάλωση ξύλου παγκοσμίως (βιομηχανική ξυλεία ~ 1,7 δισεκατομμύρια κ.μ., καυσόξυλο ~ 1,8 δισεκατομμύρια κ.μ.) (Wimmer, 2015).

Το ξύλο είναι το μόνο βιολογικό υλικό που παράγεται σε τόσο μεγάλες διαστάσεις από κωνοφόρα και πλατύφυλλα δασικά δέντρα και μπορεί να αξιοποιηθεί σε χιλιάδες προϊόντα, όπως και το πετρέλαιο. Σήμερα, παρά τον ανταγωνισμό άλλων υλικών, όπως π.χ. τσιμέντο, μέταλλα (αλουμίνιο, χάλυβας, κ.ά.), πλαστικά, κ.λπ., το ξύλο εξακολουθεί να είναι κυρίαρχη πρώτη ύλη επειδή είναι ανανεώσιμο υλικό και, σε ορισμένες χρήσεις, είναι ασυναγώνιστο.

Το ξύλο αποτέλεσε και αποτελεί το κυριότερο υλογενές προϊόν των δασών. Χρειάζεται, όμως, σήμερα να επισημανθεί ότι τα εναπομείναντα δάση επιτελούν πολλές και αλληλένδετες λειτουργίες - κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές. Προσφέρουν θέσεις εργασίας, έσοδα και πρώτες ύλες (όπως π.χ. ξύλο, δασική βιομάζα, ρητίνη, φελλό, δένδρα Χριστουγέννων) για τη βιομηχανία και την παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, καθώς και πολλά άλλα μη ξυλώδη προϊόντα (π.χ. μανιτάρια, καρπούς, φαρμακευτικές πρώτες ύλες, τροφή για μέλισσες και για την άγρια ζωή κ.λπ.) και ανεκτίμητα αγαθά και υπηρεσίες (δασική αναψυχή, εμπλουτισμό του ατμοσφαιρικού αέρα με οξυγόνο, αγροτουρισμό, κυνήγι, προστασία του εδάφους, των οικισμών και υποδομών, ρύθμιση και παροχή γλυκού νερού, διατήρηση βιοποικιλότητας κ.ά.). Τα δάση δρουν ως «παγίδες» για το διοξείδιο του άνθρακα (CO2), το κυριότερο αέριο θερμοκηπίου, όταν όμως αυτά υλοτομούνται, καίγονται ή καταστρέφονται από επιβλαβείς οργανισμούς, αποτελούν πηγή CO2. Ο FAO εκτιμά ότι τα δάση και οι δασικές εκτάσεις, παγκοσμίως, μπορούν να αποθηκεύσουν περισσότερους από ένα τρισεκατομμύριο τόνους άνθρακα - το διπλάσιο, δηλαδή, του ποσού που βρέθηκε στην ατμόσφαιρα. Παράλληλα, τα δάση ρυθμίζουν τις καιρικές συνθήκες, όχι μόνο σε τοπικό και περιφερειακό, αλλά και σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο.

Α Β

Σχήμα ١ Προβλέψεις αναγκών σε βιομηχανική ξυλεία παγκοσμίως (σε δισεκατομμύρια κ.μ.) με βάση την αύξηση του πληθυσμού και παραγωγή ξύλου από φυσικά δάση (κόκκινη γραμμή) που δείχνει το άνοιγμα μεταξύ ζήτησης και παραγωγής (Α), και αύξηση των φυτειών με ταχυαυξή είδη (Β) για παραγωγή περισσότερου ξύλου (σε εκατομμύρια κ.μ.) προς κάλυψη των αναγκών (από 26% σε 36% της συνολικής παραγωγής ξύλου από το 1990 έως 2004) (Wimmer, 2015).

Σχήμα ٢ Δυνατότητες παραγωγής βιομηχανικής ξυλείας από δασικές φυτείες για τη χρονική περίοδο 1995-2050, σύμφωνα με τρία σενάρια (Σενάριο 1: Γίνονται αναδασώσεις μόνον όσων δασικών εκτάσεων υλοτομούνται. Σενάριο 2: Γίνονται νέες αναδασώσεις με ρυθμό 1,2 εκατομμύρια ha ετησίως που αντιστοιχεί στο 1 % των δασικών φυτειών που υπάρχουν. Σενάριο 3: Οι νέες αναδασώσεις μέχρι το 2010 διατηρούνται στα 4,71 εκατομμύρια ha ετησίως και από το 2010 και έπειτα μειώνονται κατά 940.000 ha στην αρχή κάθε επόμενης 10ετίας, μέχρι που μηδενίζονται το 2050) (Whiteman & Brown, 1999; FAO, 2001).

Σήμερα τα δάση καλύπτουν περίπου το 31% της χερσαίας επιφάνειας της γης και η έκτασή τους φαίνεται να παρουσιάζει συνεχή μείωση. Η χώρα μας έχει σήμερα μειωμένο ποσοστό δασοκάλυψης (περίπου 25%) με παραγωγικά δάση σε σχέση με το απώτερο παρελθόν, αλλά πολλά από αυτά τα δάση είναι υποβαθμισμένα. Ένα επιπλέον ποσοστό, περίπου 24%, αποτελεί τις λεγόμενες «δασικές εκτάσεις», οι οποίες έχουν προκύψει από ισχυρά υποβαθμισμένα δάση. Πρέπει να σημειωθεί ότι η χώρα μας είναι ισχυρά ελλειμματική σε ξύλο, αφού πάνω από 2.000.000 κυβικά μέτρα ισοδύναμης στρογγύλης ξυλείας εισάγονται είτε σε μορφή στρoγγύλης ή πριστής ξυλείας, στύλων ΟΤΕ/ΔΕΗ και πασσάλων) είτε σε μορφή μεταποιημένων προϊόντων (μοριοπλάκες, ινοπλάκες, όλη η ποσότητα χαρτοπολτού που γίνεται χαρτί διαφόρων τύπων για τις εγχώριες ανάγκες κ.ά.), και πάνω από 1,5 δισεκατομμύρια ευρώ δαπανώνται ετησίως γι’ αυτές τις εισαγωγές. Η εγχώρια παραγωγή τεχνικά χρήσιμου ξύλου είναι περιορισμένη και καλύπτει μόνο το 1/3 των αναγκών της χώρας μας. Σε διεθνές επίπεδο, η επιβίωση ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού που, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας, ανέρχεται σε περισσότερους από 1,6 δισεκατομμύρια ανθρώπους, εξαρτάται από τα δάση. Ο κλάδος των δασικών προϊόντων αποτελεί πηγή οικονομικής ανάπτυξης και απασχόλησης, με την παγκόσμια διακίνηση των δασικών προϊόντων να ανέρχεται στο ύψος των 270 δισεκατομμυρίων δολαρίων.

Τα δάση και τα δασικά οικοσυστήματα αντιμετωπίζουν σήμερα μεγάλες απειλές. Απαραίτητα μέτρα που μπορούν να συμβάλουν στην προσπάθεια διατήρησης αλλά και αξιοποίησης του φυσικού πλούτου της χώρας μας και όχι μόνο, στο πλαίσιο πάντα της αειφορικής διαχείρισης, σχετίζονται με:

1. την καλλιέργεια, διατήρηση, αναβάθμιση και βελτίωση των υπαρχόντων δασών και δασικών εκτάσεων και την αξιοποίησή τους με βάση την αρχή της αειφορίας και της πολλαπλής χρήσης (δάση παραγωγικά σε ξύλο, ρητίνη κ.λπ., δάση αναψυχής, περιαστικά και αστικά δάση, δασοβοτανικοί κήποι, προστατευτικά δάση, δάση μεικτών λειτουργιών).

2. την επαναδημιουργία και διατήρηση φυτωρίων για την εφαρμογή ενός ευρέος εθνικού προγράμματος δασώσεων και αναδασώσεων, και για περιβαλλοντικούς λόγους αλλά και για μελλοντική παραγωγή ξύλου, όπου η Ελλάδα είναι ισχυρά ελλειμματική.

3. την ανάπτυξη, δημιουργία και προώθηση της καλλιέργειας ταχυαυξών και άλλων δασοπονικών ειδών για παραγωγή ξύλου (π.χ. αγριοκερασιά, είδη πλατανιού, παυλώνια, κ.ά.), όπως έγινε με τη λεύκη στο παρελθόν με επιτυχία, καθώς και πολύτιμων ειδών (π.χ. καρυδιά, σφενδάμι, κ.ά.) για παραγωγή πολύτιμου ξύλου, δημιουργία σποροπαραγωγών κήπων και τράπεζας γενετικών πόρων και εφαρμογή σύγχρονων βιοτεχνολογικών μεθόδων για δημιουργία δασικού πολλαπλασιαστικού υλικού και χρησιμοποίησή του στην πράξη.

4. την ανάπτυξη και εφαρμογή μεθόδων και συστημάτων για ουσιαστική βελτίωση της προστασίας των δασών από τις πυρκαγιές, με έμφαση στην πρόληψη αλλά και στην ανάπτυξη αποτελεσματικότερων συστημάτων κατάσβεσης των δασικών πυρκαγιών.

5. τη συνειδητοποίηση του ευρύτερου κοινού για τον ευεργετικό και ζωτικό ρόλο των δασών σε τοπικό, περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο και την οργάνωση ουσιαστικής και αποτελεσματικής συμμετοχής εθελοντών στην προστασία των δασών.

6. την έρευνα και την εκπόνηση μελετών για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα στο άμεσο μέλλον και τον ευεργετικό ρόλο των δασών.

7. τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου νομικού πλαισίου για την προστασία της βιοποικιλότητας σε συνδυασμό με ευρωπαϊκές και διεθνείς προσεγγίσεις.

8. την πιστοποίηση, την αειφορική διαχείριση και εκμετάλλευση των δασών για την ικανοποίηση βασικών αναγκών του ανθρώπου σε συνδυασμό και σε αρμονία με το βασικό περιβαλλοντικό τους ρόλο.

9. τη διαμόρφωση κεντρικής δασικής πολιτικής για τη χώρα και επαναπροσδιορισμό της σύμφωνα με τις σημερινές προκλήσεις και τις διαφαινόμενες εξελίξεις για το περιβάλλον, την ποιότητα ζωής του ανθρώπου και τη βιοποικιλότητα (Βουλγαρίδης, 2012).

Η χώρα μας, ως ισχυρά ελλειμματική σε παραγωγή ξύλου χρειάζεται να καταβάλλει συνεχείς προσπάθειες δημιουργίας τεχνητών δασών και ιδιαίτερα φυτειών με ταχυαυξή δασοπονικά είδη (λεύκη, πλατάνι, ευκάλυπτος, αγριοκερασιά, ιτιά, παυλώνια, κ.ά.) ώστε να καλύψει μέρος των αναγκών της (Εικ. 5). Στο παρελθόν (τις δεκαετίες του 1970 και 1980) οι δημόσιες και ιδιωτικές φυτείες κλώνων λεύκης (Ι-214) έδιναν παραγωγή βιομηχανικής ξυλείας περί τα 300.000 κ.μ. ετησίως, ποσότητα ίση περίπου με το μισό της ετήσιας παραγωγής όλων των δημοσίων ελληνικών δασών (650.000 κ.μ.). Ο περίτροπος χρόνος τέτοιων ταχυαυξών ειδών διακρίνεται σε μεγάλο (10-12 έτη) για παραγωγή τεχνικής ξυλείας μεγάλων διαστάσεων, μέσο (5-6 ετών) για παραγωγή βιομηχανικής ξυλείας μικρότερων διαστάσεων και μικρό (1-2) ετών για παραγωγή ξύλου που προορίζεται, μετά από θρυμματισμό, για μοριοπλάκες, ινοπλάκες και ξυλοπολτό (Σχ. 3).

Η μοναδική αυτή πρώτη ύλη, το ξύλο, θα παράγεται όσο υπάρχουν στον κόσμο παραγωγικά δάση και θα καλύπτει σημαντικές ανάγκες του ανθρώπου. Το μέλημα του καθενός ξεχωριστά αλλά και όλου του κόσμου, ιδιαίτερα σήμερα που καιροφυλακτεί η κλιματική αλλαγή με ανυπολόγιστες αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην έμβια ζωή, επιβάλλεται να είναι όχι μόνο η διατήρηση των υπαρχόντων δασών, αλλά και η καλλιέργεια, η βελτίωση και η αύξησή τους. Χωρίς δάση δεν θα εκλείψει μόνο το πολύτιμο ξύλο αλλά θα απειληθεί η περιβαλλοντική ισορροπία στο παγκόσμιο σύστημα και η ίδια η επιβίωση του ανθρώπου.

Εικόνα ٥ Συγκομιδή φυτείας λεύκης μέσου περίτροπου χρόνου (5-6 ετών) σε αρδεύσιμη γη για παραγωγή ξύλου θρυμματισμού (ΚΑΠΕ, 2014)

Σχήμα 3 Αλληλουχία εργασιών κατά την εφοδιαστική δασοπονικών καλλιεργειών μικρού περίτροπου χρόνου (1-2 ετών) και βιομηχανική αξιοποίηση των παραγόμενων τεμαχιδίων ξύλου (ΚΑΠΕ, 2014)

Βιβλιογραφία
Βουλγαρίδης, Η. (2000). Παραγωγή και αξιοποίηση βιομάζας σε σχέση με την προστασία του δάσους και του
περιβάλλοντος. Πρακτικά 9ου Πανελλήνιου Δασολογικού Συνεδρίου, Κοζάνη, 17-20 Οκτ. 2000: 506-517.
Βουλγαρίδης, Η. (2012). Η δασική επιστήμη μπροστά στα σύγχρονα περιβαλλοντικά προβλήματα. Στο βιβλίο
Το Δάσος: Μια Ολοκληρωμένη Προσέγγιση (Επιμέλεια: Α. Χ. Παπαγεωργίου, Γ. Καρέτσος, & Γ.
Κατσαδωράκης), WWF Ελλάς, 2012: 8-10.
Βουλγαρίδης, Η. (2015). Προσωπικό αρχείο Η. Βουλγαρίδη.
FAO (2001). Future production from forest plantations (Ed. D.J. Mead). Forest plantations thematic papers
Workink Paper FP/13, FAO, Rome, Italy.
Κακαράς, Ι. (2012). Τεχνολογία Ξύλινων Δομικών Κατασκευών: Ξύλινες Κατασκευές, Κουφώματα, Πατώματα,
Στέγες, Εξωτερικές Ξύλινες Κατασκευές. Εκδοτικός οίκος ΟΜΙΛΟΣ ΙΩΝ, Αθήνα.
ΚΑΠΕ (Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας) 2014. bisyplan.bioenarea.eu/html-files-gr/paragraphs/03-
01-03.html
Nair, M.N.B. (1998). Wood Anatomy and Major Uses of Wood. Faculty of Forestry. University Putra,
Malaysia.
Parikka, M. (2004). Global biomass fuel resources. Biomass and Bioenergy 27: 613–620.
Tsoumis, G. T. (1991). Science and Technology of Wood: Structure, Properties, Utilization. Van Nostrand
Reinhold, N.Y.
Whiteman, A. & Brown, C. (1999). The potential role of forest plantations in meeting future demands for
industrial wood products. International Forestry Review, Vol. 1(3): 143-152.
Wimmer, R. (2015). Wood Quality– Causes, Methods, Control. https://botanik.boku.ac.at/wood /woodquality.